Այլ երկրներն ավելի բարենպաստ պայմաններ են առաջարկում. ՏՏ ընկերությունները ինչո՞ւ կարող են հեռանալ ՀՀ-ից և ի՞նչ կարելի է անել դրա դեմ

Այսօր Հայաստանում գործող ՏՏ ընկերությունները՝ և՛ տեղական, և՛ ռելոկանտ ընկերությունները, կարող են տեղափոխվել այլ երկրներ, որտեղ նրանց համար ավելի բարենպաստ պայմաններ են գործում՝ հարկային արտոնություններ, ապրելու համար ավելի մատչելի գներ և այլն։ Այս ընկերությունների արտահոսքը բացասաբար կանդրադառնա Հայաստանի ՏՏ ոլորտի աճի ու զարգացման հեռանկարների վրա, կարծում է ՏՏ համայնքի կողմից ստեղծված աշխատանքային խմբի ներկայացուցիչ Սևակ Հովհաննիսյանը։

ՏՏ տեխնոլոգիաների ոլորտը կարգավորող օրենքների նոր փաթեթի քննարկման նպատակով ԱԺ տնտեսական հարցերի մշտական ​​հանձնաժողովի հրավիրած խորհրդարանական լսումների ժամանակ նա նշեց, որ մի շարք երկրներում, այդ թվում՝ Վրաստանում, Ղազախստանում, Ուզբեկստանում և Թուրքիայում, շահութահարկ չկա, բայց եկամտահարկը տատանվում է 0%-ից 10%-ի սահմաններում: Հայաստանում ապրելը նաև ավելի թանկ է, քան այս երկրներում։ Այսպիսով, Երևանի համեմատ կյանքը Թբիլիսիում էժան 14%-ով, Աստանայում՝ 58%-ով էժան է, Տաշքենդում՝ 51%-ով, Ստամբուլում՝ 35%-ով։

«Այսօր Հայաստանում մեկ անձի համար ապրելու արժեքը գրեթե հավասար է Տալլինի կամ Վարշավայի գներին, բնակարանների վարձակալության գներն աճել են և գրեթե հավասարվել են Վարշավայի գներին։ Տալլինում վարձակալության գները նույնիսկ 20 տոկոսով ավելի էժան են, քան Երևանում»,- ասաց Հովհաննիսյանը։

Անգամ Հոնկոնգում և Դուբայում, նրա տեղեկություններով, ապրելն ավելի էժան է, քան մեր մայրաքաղաքում՝ համապատասխանաբար 51%-ով և 43%-ով։

Եթե ​​ամեն ինչ մնա այնպես, ինչպես կա, և դեռ ավելին՝ 2025-ից ՏՏ ընկերությունները զրկվեն այսօր հասանելի արտոնություններից, ապա նրանք, ամենայն հավանականությամբ, կսկսեն լքել Հայաստանը և գնալ այն երկրներ, որտեղ նրանց համար ավելի ձեռնտու է աշխատել և ապրել։ Այդ դեպքում ՏՏ ոլորտում որևէ աճի և դրա հետ կապված տնտեսական աճի մասին խոսելն ավելորդ կլինի։

Ինչո՞ւ է ՏՏ ոլորտն այդքան կարևոր Հայաստանի համար

ՏՏ ոլորտը, ըստ Հովհաննիսյանի, Հայաստանում ամենադինամիկ զարգացողն է, և դրա հետագա աճը կարող է դրական ազդեցություն ունենալ երկրի տնտեսության վրա և ստեղծել բազմաթիվ լրացուցիչ աշխատատեղեր։

2022-ին ՏՏ ոլորտում զգալի աճ է գրանցվել (հիմնականում ռելոկանտ ընկերությունների մուտքի շնորհիվ), իսկ ոլորտի շրջանառությունը կազմել է 589 մլրդ դրամ (մոտ 1,4 մլրդ դոլար)։ 2018-2022 թվականներին ոլորտն աճել է տարեկան 47,5%-ով (առանց ռելոկանտ ընկերությունների տարեկան աճը կազմում է 32%), իսկ ՀՆԱ-ն տարեկան աճել է 9%-ով, այսինքն՝ աճի տարբերությունը եռապատիկ է։

Հովհաննիսյանի խոսքով՝ ոլորտի աճի լրացուցիչ խթան դարձան հարկային արտոնությունները։ Այսպես, հարկային արտոնություններ ստացած ընկերությունների աճը 23 տոկոսային կետով գերազանցել է հարկային արտոնություններ չստացած ընկերությունների աճին․ հարկային արտոնություններ ստացած ընկերությունների աճը կազմել է 66,4%, նպաստ չստացածներինը՝ 43,4%: Եթե ​​հաշվի չառնենք ռելոկանտ ընկերությունները, հարկային արտոնություններ ստացողների աճը կազմել է 45,4%, իսկ նպաստ չստացածներինը՝ 29,4%։

Բացի դրանից՝ այս ֆոնին հանրապետությունում 4-5 անգամ ավելացել է ՏՏ ընկերությունների թիվը՝ հասնելով 6000-ի։

ՏՏ ոլորտում աշխատավարձի ֆոնդը 2022-ին հասել է 770 մլն դոլարի. աշխատավարձի այսպիսի ֆոնդը, ըստ Հովհաննիսյանի, էական ազդեցություն ունի տնտեսության այլ ճյուղերի աճի արագացման վրա։ ՏՏ ոլորտում միջին աշխատավարձը կազմել է 1 մլն դրամ, ինչը 3,8 անգամ գերազանցում է հանրապետության միջին աշխատավարձը։ Վճարվել է նաև 60 մլրդ դրամի եկամտահարկ՝ այս ցուցանիշը 2018-ի համեմատ աճել է 3,6 անգամ։ Վճարվել 1,1 մլրդ դրամի չափ եկամտահարկ, այս ցուցանիշը 2018-ի համեմատ աճել է 7 անգամ։

Այս ոլորտում ակտիվ աճը, ըստ Հովհաննիսյանի, հանգեցրել է մի շարք այլ ոլորտների աճի. օրինակ՝ անշարժ գույքի գործարքներն աճել են 30 տոկոսով, բանկային ավանդներն աճել են 2,7 մլրդ դոլարով՝ 2021-ի համեմատ։ ՏՏ ոլորտն իր ազդեցությունն է ունեցել նաև այնպիսի ոլորտների վրա, ինչպիսիք են շինարարությունը, հանրային սննդի ոլորտը, ծառայությունները և այլն:

Տարբեր հաշվարկների համաձայն՝ ՏՏ ոլորտի մեկ մասնագետը հավելյալ արժեք ստեղծելու ավելի մեծ ներուժ ունի, քան ցանկացած այլ ոլորտում։ Ենթադրվում է, որ մեկ ՏՏ աշխատատեղը ստեղծում է 3-ից 6 աշխատատեղ այլ ոլորտներում: Բացի դրանից՝ այս ոլորտում ստեղծված արտադրանքը կարևոր դեր է խաղում տնտեսության մյուս բոլոր ոլորտների արդիականացման համար և օգնում է նվազեցնել պաշտպանության և անվտանգության ոլորտում ռիսկերը։

«Մեր նպատակն է հասնել նրան, որ Հայաստանը դառնա համաշխարհային առաջատարներից մեկը տեխնոլոգիական մի շարք ոլորտներում, մտնի լավագույն տասնյակ կամ նույնիսկ թոփ հնգյակ և դառնա բարձր տեխնոլոգիաների ոլորտում շահագրգիռ կողմերի համար առաջին տասը երկրներից մեկը»,- նշեց ​​Հովհաննիսյանը։

Նրա խոսքով՝ տասը տարի հետո բարձր տեխնոլոգիաների արդյունաբերությունը ՀՆԱ-ում զգալի կշիռ կունենա՝ մոտ 15-20 տոկոս։ Համեմատության համար նշենք, որ Իսրայելում այս ցուցանիշն այսօր հասնում է 18%-ի, Սինգապուրում՝ նույնպես։ Այսպիսով, այս նպատակը բավականին հավակնոտ է:

Ինչո՞ւ են ՏՏ ոլորտի մասնագետները հեռանում Հայաստանից

Չնայած այսօր այս ոլորտում ցուցանիշները լավ են, սակայն ընթացիկ ծավալների պահպանումն ու ոլորտի հետագա զարգացման ապահովումը բավականին լուրջ մարտահրավեր է։

Ըստ Հովհաննիսյանի, այստեղ կան և՛ արտաքին, և՛ ներքին խնդիրներ։

Ոլորտի աճը սահմանափակող արտաքին գործոններ նա համարում է այլ երկրների ՏՏ ընկերությունների համար ինտենսիվ հարկաբյուջետային խթանների կիրառումը, ինչպես նաև այդ երկրներում ավելի բարենպաստ և մատչելի կենսապայմանները։

Ոլորտի աճին խոչընդոտող ներքին գործոնները ներառում են Հայաստանում ՏՏ ընկերությունների համար սահմանափակ ֆինանսական խթանները, կրթության ոլորտում տաղանդների զարգացման սահմանափակ ներդրումները և գիտության և հետազոտությունների ոլորտում սահմանափակ ներդրումները:

Այս բոլոր գործոնները, ըստ Հովհաննիսյանի, կարող են հանգեցնել մի շարք խնդիրների, այդ թվում՝ ՏՏ ոլորտի մասնագետների և ռելոկանտ ընկերությունների արտահոսքին այլ երկրներ։ Ավելին, նման պայմաններում Հայաստանից կարող են հեռանալ նաև տեղական ընկերությունները։ Իսկ պոտենցիալ ներդրողները կարող են ընդհանրապես չգալ այստեղ՝ նրանք կընտրեն այլ երկրներ, որոնք ավելի բարենպաստ են իրենց գործունեության համար։

Հովհաննիսյան Հայաստանի համար մրցակիցներ է համարում Վրաստանը, Մոլդովան, Ղազախստանը, Ուզբեկստանը, Թուրքիան, Հունգարիան, Սերբիան և Լեհաստանը։ Այդ երկրներում, նրա խոսքով, ինտենսիվորեն կիրառվում են հարկային արտոնությունները՝ շահութահարկի և եկամտահարկի գծով արտոնությունները։ Օրինակ՝ Վրաստանում, Ղազախստանում, Ուզբեկստանում և Թուրքիայում, ինչպես վերը նշվեց, շահութահարկ ընդհանրապես չի գանձվում, իսկ եկամտահարկը տատանվում է 0%-ից 10%-ի սահմաններում։

Այս երկրներում կենսապայմանները նույնպես ավելի մատչելի են, քան Հայաստանում։ Այսպես, Երևանի համեմատ Թբիլիսիում ապրելն էժան է 14%-ով, Տաշքենդում՝ 51%-ով, Աստանայում՝ 58%-ով, Ստամբուլում՝ 35%-ով, Քիշնևում՝ 56%-ով, Բուդապեշտում՝ 13-%-ով, Բելգրադում՝ 15%-ով, Վարշավայում՝ 11%-ով, Տալլինում՝ 1%-ով, Հոնկոնգում՝ 51%-ով, Դուբայում՝ 43%-ով։

Հայաստանում բնակարանների վարձակալության գները նույնպես նկատելիորեն աճել են. այստեղ դրանք ավելի թանկ են, քան Վարշավայում, նույնիսկ ավելի թանկ, քան Տալլինում։

Այս ամենն արդեն ազդում է երկրի ՏՏ ոլորտի վրա։

Earlyone Limetech-ի հիմնադիր Գևորգ Սաֆարյանի խոսքով՝ ամեն ամիս Հայաստանից հեռանում է ավելի քան 500 ՏՏ մասնագետ. բոլոր երկրները փորձում են նրանց գայթակղել դեպի իրենց երկիր, քանի որ հասկանում են նրանց արժեքը, բայց Հայաստանը ինչ-ինչ պատճառներով բավարար ուշադրություն չի դարձնում նրանց։ Իսկ եթե ոչինչ չփոխվի, ապա ոլորտը լուրջ անկում է ապրելու։

«Սինոփսիս Արմենիա» առաջատար տեխնոլոգիական ընկերության գործադիր տնօրեն, Հայաստանի արդյունաբերողների և գործարարների միության նախագահության անդամ Հովիկ Մուսայելյանն էլ նշեց, որ Հայաստան եկած 90,000 ՏՏ մասնագետներից երկրում մնացել է մոտ 15,000-20,000-ը։

«Մենք պետք է ինքներս մեզ հարց տանք՝ ինչո՞ւ գնացին։ Բայց այս հարցի պատասխանը պարզ է այսօր ներկայացված սահիկաշարերից։ Մեզ մոտ ընդունված է ցանկացած խնդրի դեպքում բարձրացնել գները, սակայն երբ խնդիրը լուծում ես, գներն այլևս չեն իջնում, մնում են բարձր։ Օրինակ՝ մեկ սենյականոց բնակարանների գները»,- նշեց նա։

Պատգամավոր Խաչատուր Սուքիասյանը նույնպես համաձայն է, որ թեև որոշ ռելոկանտներ հեռացել են այլ պատճառներով, սակայն շատերն իրականում լքել են երկիրը Հայաստանի հարկային քաղաքականության և անմրցունակ ենթակառուցվածքների պատճառով։ Ոմանց, կարծես, դուր չի եկել հայաստանյան ձմեռը, և նրանք նախընտրեցին մեկնել Թաիլանդ։

Իրավիճակի զարգացման երկու սցենար

Ներկայումս, ինչպես նշեց Սևակ Հովհաննիսյանը, կա իրավիճակի զարգացման երկու սցենար. եթե ​​ամեն ինչ մնա այնպես, ինչպես կա, ներկայիս հարկային արտոնությունները կավարտվեն 2025-ին, և ոլորտը կանցնի ստանդարտ հարկման, ռելոկանտ բոլոր ընկերությունները ի վերջո կլքեն երկիրը, և ոլորտի աճը կդանդաղի մինչև 8%, ինչը մոտավորապես հավասար է ՀՆԱ-ի աճին: Մինչև 2033-ը լավագույն դեպքում հնարավոր կլինի հասնել 2,4 միլիարդ դոլարի։

Եթե ​​վերանայվի ՀՀ հարկային քաղաքականությունն այս հարցում և, ինչպես առաջարկում է քննարկվող օրենքների փաթեթը, ներդրվի գրեթե 0% շահութահարկ և արդյունավետ եկամտահարկ՝ մոտ 5%, ապա ՏՏ ոլորտը երկրում, ըստ հաշվարկների, կաճի երկու անգամ ավելի արագ, քան ՀՆԱ-ն և մինչև 2033-ը այն կհասնի 6,3 միլիարդ դոլարի։ Ավելին, 10 տարվա ընթացքում այս ոլորտում կստեղծվի 44,000 հավելյալ աշխատատեղ, ինչը կստեղծի ևս 150,000 լրացուցիչ աշխատատեղ տնտեսության այլ ոլորտներում։

«Օրենսդրական նախաձեռնությամբ ներկայացված առաջարկությունները ոչ թե հարկային արտոնություններ են, այլ պետության կողմից վերաներդրում ՏՏ ոլորտի զարգացման համար»,- ասաց Հովհաննիսյանը։