Հայկական միայնակ արբանյակը տիեզերքում. ինչո՞ւ ArmSat-1-ը չի օգտագործվում Լոռիում ջրհեղեղի հետևանքների վերացման համար

Սահմանների հսկողություն, արտակարգ իրավիճակների կանխարգելում և կառավարում, շրջակա միջավայրի պահպանություն, ճանապարհաշինություն... Այս ամենի համար էր նախատեսվում օգտագործել Հայաստանի առաջին արբանյակը, որը տիեզերք է արձակվել 2022-ի մայիսի 25-ին։ Այս մասին խոսել են ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը, այլ պաշտոնյաներ, նույնիսկ արբանյակին նվիրված Վիքիպեդիայի էջում է այդպես նշված։

ArmSat-1 արբանյակի արձակումից անցել է 2 տարի 20 օր։ Մինչ օրս մենք չենք տեսել դրա արած որևէ լուսանկար։ Այն չի օգտագործվել 2024-ի մայիսի վերջին Հայաստանի Լոռու և Տավուշի մարզերում տեղի ունեցած ջրհեղեղի հետևանքների վերացման աշխատանքների շրջանակում, թեև արբանյակային տվյալները կարող են չափազանց օգտակար լինել նման աղետի ժամանակ, և դա հիանալի հնարավորություն կլինի (որքան էլ սխալ է ասել) ցույց տալ արբանյակի հնարավորությունները և ցույց տալ, որ պետական ​​բյուջեից այս ծրագրի համար հատկացված միջոցները չեն վատնվել։

NEWS.am Tech-ը որոշել է պարզել, թե ներկայումս ինչ է հայտնի այս արբանյակի մասին, ինչպես և ինչ նպատակով է այն օգտագործվում, և ինչ խնդիրներ կան այս նախագծի հետ կապված։

Արբանյակը և ջրհեղեղը

Արբանյակից ստացված տվյալների օգնությամբ հնարավոր կլիներ արագ գնահատել ենթակառուցվածքներին, շենքերին, գյուղատնտեսական հողատարածքներին և ճանապարհներին ջրհեղեղի պատճառած վնասի չափը: Այս տեղեկություններն անգնահատելի կլինեին արտակարգ իրավիճակների արձագանքման թիմերի համար՝ օգնելով նրանց սահմանել առաջնահերթություններ և ավելի արդյունավետ բաշխել ռեսուրսները:

Արբանյակի տվյալները կարող էին օգտագործվել նաև սելավաջրերի մշտադիտարկման համար՝ հետևելով դրանց շարժմանը ժամանակի ընթացքում: Այս տվյալները կարող էին օգնել կանխատեսելու ջրհեղեղների բնույթը և որոշելու բնակավայրերը, որոնք հետագայում կարող են ջրհեղեղների վտանգի տակ հայտնվել, ինչը հնարավորություն կտար մշակել թիրախային տարհանման և հետևանքների մեղմացման ռազմավարություններ:

Բացի դրանից՝ արբանյակը կարող է ընդգրկել շատ ավելի մեծ տարածքներ՝ համեմատած, օրինակ, դրոնների հետ, որոնց թռիչքի տարածությունը և գործողության ժամանակը սովորաբար սահմանափակ են: Մեկ անցումով արբանյակը կարող է ծածկել հեղեղված ողջ Լոռու մարզը, մինչդեռ միջին վիճակագրական դրոնից դրա համար կպահանջի բազմաթիվ թռիչքներ՝ դրանց միջև պոտենցիալ զգալի ժամանակային ընդմիջումներով:

Իհարկե, արժե հաշվի առնել, որ նույնիսկ արբանյակի իդեալական շահագործման դեպքում կլինեն որոշ սահմանափակումներ՝ կապված իրական ժամանակում տվյալների բեռնման, որոշակի պահի արբանյակի գտնվելու վայրի և այլ բաների հետ: Սակայն, չնայած այս ամենին, ակնհայտ է, որ արբանյակը կարող էր մեծ օգուտներ բերել ջրհեղեղի հետևանքների վերացման մասով։

2 տարի 20 օր մենության մեջ 

Ինչո՞վ է զբաղվել մեր առաջին արբանյակն այս ամբողջ ընթացքում Երկիր մոլորակի ուղեծրում: Ամեն ինչ վկայում է այն մասին, որ այն ժամանակի մեծ մասը միայնակ պտտվել է Երկրի շուրջը, գուցե ժամանակ առ ժամանակ որոշ տվյալներ փոխանակելով կառավարման կենտրոնի հետ (բայց դա հաստատ չէ):

Ի պատասխան NEWS.am լրատվական գործակալության պաշտոնական հարցման՝ Բարձր տեխնոլոգիական արդյունաբերության նախարարությունը գրել է.

««Արմսաթ1» արբանյակն իր բնականոն գործունեության վիճակում է։ Արբանյակի հետ առկա է կայուն կապ։ Արբանյակն իրականացնում է տիեզերանկարահանման գործառույթ։ Այն օգտագործվում է «Գեոկոսմոս» ՓԲԸ կողմից տիեզերանկարահանումների իրագործման նպատակով»։

Թե դրա տակ կոնկրետ ինչ է նկատի առնվում, լիովին պարզ չէ: Ավելին, «կանխարգելումը և արտակարգ իրավիճակների կառավարումը» պետք է լինեին այս սարքի գրեթե հիմնական գործառույթները։

Ավելի կոնկրետ հարցին, թե արդյոք այս արբանյակն օգտագործվում է Լոռու մարզում մի քանի օր առաջ տեղի ունեցած աղետի գոտում առկա խնդիրների վերհանման և աղետի մասշտաբները գնահատելու համար, նախարարությունից պատասխանել են.

««Գեոկոսմոս» ՓԲԸ կողմից ստացվել են Լոռու մարզում տեղի ունեցած դեպքերի տիեզերանկարներ այլ աղբյուրներից, որոնք հիմա վերլուծության փուլում են»։

Եթե ​​մեզ անհրաժեշտ են եղել լուսանկարներ «այլ աղբյուրներից», ապա դա նշանակում է, որ մենք թերևս չունենք մեր սեփական լուսանկարները: Նաև լիովին պարզ չէ, թե որքան ժամանակ են «վերլուծվելու» այդ լուսանկարներ՝ հաշվի առնելով, որ ջրհեղեղը տեղի է ունեցել ավելի քան երկու շաբաթ առաջ: Ըստ երևույթին այնքան, մինչև այս վերլուծության արդյունքների կարիքն այլևս չլինի։

Ակնկալիքներ և իրականություն

Վերջերս SpaceX Falcon 9 հրթիռով Երկրի ուղեծիր թռավ նաև Հայաստանում արտադրված առաջին արբանյակը՝ «Հայասաթ-1»-ը։ «Բազումք» տիեզերական հետազոտությունների լաբորատորիայի ներկայացուցիչները, որը մշակել է «Հայասաթ-1»-ը Գիտության նորարարության և կրթության կենտրոնի (CSIE) հետ համատեղ, ասում են, որ արբանյակը չի կարելի գնահատել այն տեսանկյունից, թե «այն ինչ կարող է անել», քանի որ այն զուտ կրթական և փորձարարական նախագիծ է, և այս արբանյակի արձակումն ու դրա հետ աշխատելն անգնահատելի փորձ է հայ մասնագետների համար։ Այս փորձի հիման վրա երկրում տիեզերական տեխնոլոգիաներն հետագայում էլ ավելի կզարգանան։

Թերեւս նույնը կարելի է ասել ArmSat-1 արբանյակի մասին։ Սակայն բանն այն է, որ «Բազումք» լաբորատորիան մասնավոր նախաձեռնություն է, ArmSat-1-ը գնվել և տիեզերք է ուղարկվել ՀՀ պետբյուջեի գումարներով և ներկայացվել է ոչ թե որպես ուսումնական, թեստային նախագիծ, այլ որպես «լուրջ» արբանյակ, որը գործնականում կարող է բերել ոչ պակաս լուրջ օգուտներ։ 

«Տեղի ունեցածի նշանակությունը հնարավոր չէ գերագնահատել։ Սրանով ՀՀ-ն թևակոխում է տիեզերական գործունեության դարաշրջան, և մենք հույս ունենք, որ այս ոլորտում մեր ունեցած հարուստ ավանդույթները կվերականգնվեն։ Նկատի ունեմ Հայաստանում երկար տարիներ գոյություն ունեցած տիեզերական գիտաարտադրական ոլորտը»,- արբանյակի արձակումն այսպես էր մեկնաբանել ՀՀ վարչապետ Փաշինյանը։

Շատերի մոտ այս և նմանատիպ շատ այլ հայտարարություններ տպավորություն ստեղծեցին, որ իսկապես կարևոր և նշանակալից բան է կատարվում։ Արբանյակից ակնկալվում էին արդյունքներ, հատկապես ջրհեղեղի ժամանակ, երբ այդ արդյունքներն իսկապես անհրաժեշտ էին։

Գնի հարցը

Հետաքրքիր է, որ դեռևս հայտնի չէ, թե երկրի պետական ​​բյուջեից կոնկրետ որքան գումար է ծախսվել այս արբանյակը ձեռք բերելու և արձակելու վրա։ Խոսակցություններ կան, որ խոսքը միլիոնավոր դոլարների մասին է։ Հայտնի չէ նաև, թե առ որքան գումար է հատկացվում արբանյակային կառավարման կենտրոնի ֆինանսավորմանը և որքան է ծախսվել վերջին 2 տարի 20 օրվա ընթացքում։

Հայտնի չէ նաև, թե կոնկրետ ինչով են զբաղված եղել այս կենտրոնի աշխատակիցները վերջին երկու տարիներին և ինչի համար են աշխատավարձ ստացել, հավանաբար կրկին պետբյուջեից։

NEWS.am-ին պաշտոնական հարցմանը տրված պատասխանում ասվում է, որ «Բարձր տեխնոլոգիական արդյունաբերության նախարարությունը նախաձեռնել է քննարկումներ գիտական շրջանակների հետ՝ արբանյակից ստացվող տիեզերանկարների օգնությամբ հետազոտություններ իրականացնելու նպատակով»։

Ի պատասխան խնդրանքին, թե կարող են արդյոք ցուց տալ նման լուսանկարների օրինակներ՝ նախարարությունը գրել է հետևյալը.

«Առկա է «Ամսաթ-1» արբանյակով արված տիեզերանկարների շտեմարան։ Հարկ է նշել, որ ի տարբերություն ավանդական նկարների՝ տիեզերանկարները դիտվում են հատուկ ծրագրային ապահովման միջոցով։ Պատկերները, որպես կանոն, կիրառվում են տարբեր հետազոտություններում»։

Որոշ տեխնիկական տեղեկություններ. ի՞նչ պետք է իմանալ ArmSat-1-ի մասին

ArmSat-1-ը, ըստ ցանցում առկա տվյալների, 17,9 կիլոգրամանոց փոքր 16U CubeSat տիպի արբանյակ է, որն ունի Satlantis iSIM-90 օպտիկական համակարգ։

16U CubeSat-ը փոքր արբանյակի տեսակ է, որն առանձնանում է նրանով, որ հեշտ է հավաքվում և համարվում է ծախսարդյունավետ և հեշտ է գործարկվում: «16U CubeSat»-ի «U» տառը նշանակում է չափման միավոր՝ 10 սմ x 10 սմ x 10 սմ, այսինքն՝ ստացվում է, որ դրա լայնությունը, երկարությունը և բարձրությունը միասին կազմում են 1600 խորանարդ սանտիմետր ընդհանուր ծավալ (16U): Շնորհիվ ավելի փոքր CubeSat-ի համեմատ ավելացված ծավալի՝ 16U մոդելներն առաջարկում են ավելի շատ տարածություն բարդ և օգտակար բեռների համար, ավելի հզոր էլեկտրոնիկա, ճշգրիտ մանևրելու համար կողմնորոշման կատարելագործված համակարգեր և արևային վահանակներ, որոնք կարող են ավելի շատ էներգիա արտադրել։

Ո՞վ է օգտագործում 16U CubeSats-ը և ինչ նպատակներով։

Նման արբանյակներն այժմ լայնորեն օգտագործում են համալսարանները, գիտահետազոտական ​​ինստիտուտները և մասնավոր ընկերությունները տիեզերական մի շարք առաքելությունների շրջանակում, ներառյալ Երկրի դիտարկումը շրջակա միջավայրի մշտադիտարկման շրջանակում, գյուղատնտեսության կամ աղետների արձագանքման, տվյալների փոխանցման կամ ցամաքային կայանների կամ այլ արբանյակների միջև կապի փորձարկման համար, ինչպես նաև լայնածավալ առաքելություններից առաջ տեխնոլոգիաները տիեզերական նոր միջավայրում փորձարկելու նպատակով:

SATLANTIS iSIM-90 VNIR SWIR-ը օպտիկական համակարգ է, որը նախատեսված է 12U/16U CubeSats-ի համար: Համակարգը պատկերներ է նկարահանում տեսանելի, մերձակա ինֆրակարմիր (VNIR) և կարճ ալիքի ինֆրակարմիր (SWIR) տիրույթում և թույլ է տալիս մանրամասն վերլուծել հողի ծածկույթը, բուսականության պայմանները և Երկրի այլ առանձնահատկությունները: Դրա շնորհիվ համակարգը իդեալական է այնպիսի ոլորտների համար, ինչպիսիք են՝ 

• Գյուղատնտեսություն. VNIR-ի և SWIR-ի տվյալները կարող են օգտագործվել մշակաբույսերի աճը վերահսկելու, հողի խոնավության մակարդակը գնահատելու և հիվանդության հնարավոր բռնկումները հայտնաբերելու համար:
• Շրջակա միջավայրի մշտադիտարկում։ iSIM-90 VNIR SWIR-ը կարող է օգտագործվել անտառահատումներին հետևելու, ջրի աղտոտվածության մակարդակը վերահսկելու և կլիմայի փոփոխության հետևանքները գնահատելու համար:
• Աղետներին արձագանքում։ Բնական աղետներից հետո, ինչպիսիք են ջրհեղեղները կամ անտառային հրդեհները, iSIM-90 VNIR SWIR-ը կարող է բարձր լուծաչափով պատկերներ տրամադրել՝ օգնություն ցուցաբերելու ժամանակ վնասը և օգնության չափը գնահատելու համար։

Այս համակարգով կարելի է ստանալ ահա այսպիսի լուսանկարներ։

Այս լուսանկարները հրապարակել է այս համակարգն արտադրողը։ Ինչպես նշվեց վերևում, մենք դեռ չենք տեսել մեր արբանյակով արված լուսանկարները, թեև Բարձր տեխնոլոգիական արդյունաբերության նախարարությունը պնդում է, որ դրանք կան:

Այսպես թե այնպես, համացանցում առկա տվյալները վկայում են այն մասին, որ այս արբանյակը և դրա օպտիկական համակարգը իսկապես կարող էին օգտակար լինել Լոռիում ջրհեղեղի հետևանքների դեմ պայքարում։ Տեսականորեն։