ՀՀ-ում գիտության կազմակերպման կոնկրետ մոդել ընտրելու համար պետք է ներկա իրավիճակի լիարժեք վերլուծություն. Արսեն Առաքելյան

Երբ ինձ հարցնում են՝ ուզո՞ւմ եմ, որ մեր ինստիտուտը կցվի բուհի, կամ ուզո՞ւմ եմ, որ մենք մնանք Գիտությունների ակադեմիայի համակարգում, ես չեմ կարող պատասխանել այդ հարցին, քանի որ խաղի կանոններն ինձ համար պարզ չեն. ի՞նչ է նշանակում մնալ Ակադեմիայում, կամ ի՞նչ է նշանակում միանալ բուհին։ Այս մասին NEWS.am Tech-ի թղթակցի հետ զրույցում ասաց ՀՀ ԳԱԱ Մոլեկուլային կենսաբանության ինստիտուտի տնօրեն Արսեն Առաքելյանը՝ մեկնաբանելով ընթացող քննարկումը, թե գիտության կազմակերպման որ մոդելն է ավելի ճիշտ Հայաստանի համար՝ ակադեմիակա՞ն, թե համալսարանական։

«Այս հարցին պատասխանելու համար ոչ ոք այս պահին բավարար տվյալներ չունի։ Մենք չունենք համապարփակ տեղեկություն Հայաստանում գիտության ներկա վիճակի մասին, չկա հնարավորությունների գնահատում, չկա SWOT վերլուծություն։ Փորձը ցույց է տալիս, որ չկա միակ ճիշտ ճանապարհ. տարբեր մոդելներ լավ աշխատում են տարբեր երկրներում: Ճանապարհ ընտրելիս կամ ռազմավարություն մշակելիս պետք է հաշվի առնել բազմաթիվ գործոններ, այդ թվում՝ տվյալ երկրում գիտության զարգացման մշակութային պատմությունը։ Եթե ԱՄՆ-ում և Անգլիայում գիտությունը հիմնականում զարգացել է համալսարաններում, ապա Հայաստանում գիտությունը վերելք է ապրել Ակադեմիայի հիմնադրումից հետո»,- ասաց նա։

Ինստիտուտի տնօրենը հավելեց, որ անձամբ իր համար ընդունելի կլինի ակադեմիական համակարգը, որտեղ գիտությունը սերտորեն կինտեգրվի կամ կսերտաճի բուհական համակարգին, և դրա օգտին կարող է բազմաթիվ փաստարկներ բերել, բայց չի կարող պնդել, որ դա կլինի լիարժեք վերլուծություն։ «Մեզ պակասում է իրավիճակի համապարփակ վերլուծություն»,- նշեց նա։

Ըստ Արսեն Առաքելյանի՝ նախ պետք է արձանագրել, որ և՛ գիտական, և՛ կրթական համայնքները մի բան են ուզում, որ Հայաստանում լինի զարգացած գիտություն ու կրթություն։ Դրանից հետո հնարավոր է մշակել ոչ թե մեկ կոնկրետ սցենար, այլ ընտրել մի քանի տարբերակ, հաշվարկել օգուտներն ու ռիսկերը յուրաքանչյուրի համար և իրականացնել պիլոտային ծրագրեր։ Եվ միայն դրանից հետո եզրակացնել, թե որ ուղղությունն է ճիշտ Հայաստանի համար՝ հաշվի առնելով բոլոր գործոնները։

Ինստիտուտի տնօրենը նշեց առնվազն երեք գործոն։ Առաջին՝ ակնհայտ է, որ Ակադեմիայում է պահպանվել Հայաստանի գիտական ​​ներուժը անկախություն ձեռք բերելուց հետո։ Խորհրդային տարիներին երկրում գործում էին ինչպես ակադեմիական, այնպես էլ տարբեր նախարարությունների ենթակա պրոֆիլային ինստիտուտներ։ «Որտե՞ղ են հիմա պրոֆիլային ինստիտուտները: Վերլուծություն չկա, թե ինչ է եղել նրանց հետ և ինչու»,- ասաց Արսեն Առաքելյանը։

Երկրորդ՝ Ակադեմիան ինքնին լուրջ բարեփոխումների կարիք ունի, որպեսզի լինի ավելի ճկուն, արագ արձագանքի, ավելի լավ ինտեգրվի պետական ​​քաղաքականության մշակման գործընթացին գիտության կամ հարակից ոլորտներում` ռազմարդյունաբերություն, անվտանգություն և այլն:

Եվ երրորդ՝ ակնհայտ է նաև, որ բուհերում ևս բարեփոխումներ են պետք, որպեսզի գիտական ​​հաստատությունների հետ ինտեգրումն արդյունավետ լինի։ «Գտնվելով և՛ գիտական, և՛ կրթական հանրության մեջ՝ ես հասկանում եմ, որ բուհերի կառավարման ներկայիս ձևը թույլ չի տա գիտական հաստատությունների արդյունավետ ինտեգրումն ու գործունեությունը։ Կան բազմաթիվ օրենսդրական խոչընդոտներ, որոնք վերլուծության կարիք ունեն։ Օրինակ՝ դասախոսների վարձատրության դրույքաչափը, որը հաշվարկվում է դասավանդման ժամերի քանակով, տարեկան 700 ժամ։ Ե՞րբ պետք է դասավանդողը զբաղվի գիտությամբ։ Բայց սա շատ հեշտ լուծվող խնդիր է»,- ասաց նա՝ հավելելով, որ խնդրահարույց են թե՛ ուսանողների պատրաստման որակը, թե՛ քանակը, բայց գիտահետազոտական ​​ինստիտուտներին անհրաժեշտ են ուսյալ, պատրաստված կադրեր։

Այսինքն, ըստ Արսեն Առաքելյանի, նախ պետք է հստակ բացահայտել խնդիրները, հետո դասակարգել ըստ դրանց լուծման բարդության և արագության, և միայն այս խնդիրները լուծելուց հետո տեսնել, թե գիտական ​​համակարգը որ ուղղությամբ ավելի արդյունավետ կզարգանա։

«Այս պահին, եթե նույնիսկ քայլեր ձեռնարկվեն ակադեմիական հաստատությունները բուհերի հետ ինտեգրելու ուղղությամբ, դա ուղղակի չի աշխատի, քանի որ մեխանիզմներ չկան, նաև երկու կողմից ցանկություն չկա։ Լավ կլիներ, որ բուհերն ու ինստիտուտները համատեղ իրականացնեին որոշ գիտահետազոտական ​​ծրագրեր՝ պայմանով, որ այդ հետազոտությունների արդյունքները ներդրվեն ուսումնական գործընթացում»,- ասաց Առաքելյանը։

Մոլեկուլային կենսաբանության ինստիտուտը, ըստ նրա, ունի բուհերի հետ համագործակցության լավ փորձ, և այդ փորձը կարելի է համարել նման ինտեգրման հաջողված պատմություն՝ չկորցնելով թե՛ հետազոտական ինստիտուտի, թե՛ համալսարանի ճկունությունը։

Խոսելով Հայաստանի գիտական ​​ոլորտի վերաբերյալ ԵՄ հատուկ զեկույցի մասին, որն առաջարկում է զարգացման երեք հնարավոր սցենար, Արսեն Առաքելյանը նշեց, որ ոչինչ չի խանգարում բոլոր երեք սցենարները փորձարկել փոքր մասշտաբով՝ պիլոտային ծրագրերի իրականացման միջոցով։

Հիշեցնենք, որ զեկույցում առաջարկվում է 1) այս պահին թողնել ամեն ինչ այնպես, ինչպես կա և գնալ էվոլյուցիոն զարգացման ճանապարհով, 2) ինտեգրել գիտական ​​հաստատությունները համալսարաններին, 3) ստեղծել խոշոր գիտական ​​ցանցեր, ինչպիսիք են ֆրանսիական CNRS-ը կամ գերմանական Մաքս Պլանկի ինստիտուտը: Ակադեմիան հակված է երրորդ ճանապարհին և գիտական ​​ոլորտի բարեփոխման համապատասխան նախագիծ է առաջարկել կառավարությանը։

Արսեն Առաքելյանը նշեց, որ ԵՄ զեկույցը չի ներառում հարցերի այն ամբողջ շրջանակը, որոնց վերաբերյալ մենք պետք է պատասխաններ ունենանք որոշակի բարեփոխումների գնալուց առաջ։ Նա նաև ծանոթացել է Ակադեմիայի նախագծին, դրա հիմնավորմանը, սակայն այդ վերլուծությունը ևս համարում է ոչ ամբողջական։ «Ես կարդացել եմ վերլուծությունը, նորմալ վերլուծություն է, բայց գոնե ինձ համար այն համապարփակ չէ, քանի որ չի պարունակում բոլոր անհրաժեշտ թվային տվյալները»,- ասաց նա։

Կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարար Ժաննա Անդրեասյանի հետ Ակադեմիայում վերջերս կայացած հանդիպումից ինստիտուտի տնօրենը տպավորություն է ստացել, որ, ամեն դեպքում, երկխոսության պատուհանը փակ չէ, և շատ բան կախված կլինի հենց Ակադեմիայի և ակադեմիական ինստիտուտների ակտիվությունից: «Ես չտեսա այն մեսիջը, որ ոչ, մենք արդեն լուծել ենք հարցը, և այն փակ է»,- ասաց նա՝ հավելելով, որ բարեփոխումները պետք է ավելի շատ ներքևից վերև գան, քանի որ վերևում «մարդիկ քիչ են և նրանք այնքան էլ լավ չեն պատկերացնում ամբողջ պատկերը»:

Մեկնաբանելով Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտը քաղաքի կենտրոնում գտնվող շենքից տեղափոխելու կառավարության որոշման նախագիծը, Արսեն Առաքելյանը համաձայնեց, որ այս նախագիծը կարող է վկայել, որ ինչ-որ մեկին դուր է եկել ինստիտուտի շենքը։

«Այստեղ միանշանակ կարող է տպավորություն ստեղծվել, որ խոսքը քաղաքի կենտրոնում գտնվող շենքի մասին է։ Պետք է հասկանալ, որ կառավարությունը տարասեռ է, և տարբեր գերատեսչություններ ունեն տարբեր շահեր։ Այստեղ կարևոր է, որ Կրթության և գիտության նախարարությունը, ունենալով գիտության և կրթության զարգացման իր հայեցակարգը, կարողանա առաջ մղել իր շահերը։ Հասկանալի է, որ շենքը գտնվում է լավ դիրքում, պետական ​​սեփականություն է, և ինչ-որ պետական ​​գերատեսչություն ցանկանում է ստանալ այն և, իր կարծիքով, ավելի արդյունավետ օգտագործել։ Բայց նախարարությունը պետք է հակադրի իր փաստարկները»,- ասաց նա՝ հավելելով, որ նույնը վերաբերում է «Պետական ​​գնումների մասին» օրենքին։

Եթե ​​ֆինանսների նախարարությունը գտնում է, որ այս օրենքը պետք է տարածվի պետական ​​բոլոր կառույցների վրա, ապա գիտության և կրթության նախարարությունը պետք է իր վերապահումներն անի, եթե խոսքը բարձր տեխնոլոգիական նյութերի կամ սարքավորումների ձեռքբերման մասին է։ «Եվ սա այս նախարարության հիմնական առաքելություններից մեկն է՝ պաշտպանել իր և գիտնականների, ինչպես նաև պետության շահերը»,- ասաց ինստիտուտի տնօրենը։

Արսեն Առաքելյանը հիշեցրեց, որ «Գիտական և գիտատեխնիկական գործունեության մասին» օրենքի նախագծում մի շարք այլ դրական փոփոխությունների հետ մեկտեղ փոփոխություն է արվել նաև գնումների մասով: Օրենքի ընդունումն անընդհատ հետաձգվում է, և կառավարությունը դա պատճառաբանում է նրանով, որ օրենքում պետք է սահմանել Հայաստանում գիտության կազմակերպման վերջնական մոդելը: Առօրյա գործերի առումով, ըստ ինստիտուտի տնօրենի, օրենքի ընդունման ձգձգումը լուրջ խոչընդոտ չէ. «Մենք շարունակում ենք աշխատել հին օրենքի շրջանակում։ Բայց այս անորոշությունը մեծապես խանգարում է երկարաժամկետ պլանավորմանը՝ ինստիտուտի զարգացման ռազմավարություն ընտրելիս»,- եզրափակեց նա։