Երկու հոբելյան մեկ օրում՝ գիտական եւ պետական հաստատությունների միջեւ փոխգործակցության ինստիտուցիոնալ խնդիրները քննարկելու առիթ

Մեկ օրում երկու հոբելյաններն առիթ են դարձել քննարկելու ամենաառաջադեմ գիտակարգերից մեկի խնդիրները, ավելի ճիշտ բազմաթիվ գիտական ճյուղերի, որոնք այսօր միավորված են կոլեկտիվ անվան տակ՝ շրջակա միջավայրի գիտություններ:

Հայաստանի գիտությունների ազգային ակադեմիայում հավաքվել էին այդ ոլորտների ներկայացուցիչներ երկրի ակադեմիական հաստատություններից եւ բուհերից (էկոլոգներ, կենսաբաններ, երկրաբաններ, աշխարհագրագետներ, օդերեւութաբաններ եւ այլն), ինչպես նաեւ շրջակա միջավայրին առնչվող տարբեր ոլորտների վերահսկողություն իրականացնող մի շարք նախարարությունների եւ գերատեսչությունների ներկայացուցիչներ։

Հարգանքի տուրք ուսուցչին

Հայաստանի գիտությունների ակադեմիայի էկոլոգանոոսֆերային հետազոտությունների կենտրոնի հիմնադիր Արմեն Սաղաթելյանը կդառնար 70 տարեկան։ Մասնագիտությամբ երկրաբան՝ նա հասկանում էր, որ գիտությունը գնում է դեպի տարբեր գիտակարգերի սինթեզ։ Նա հավատարիմ էր բնության հետ խելացի փոխազդեցության գաղափարին, այստեղից էլ 1993 թվականին նրա հիմնադրած կենտրոնի անվան մեջ հայտնվել է Վերնադսկու «նոոսֆերան»։

«Գիտության հմուտ կազմակերպիչ», «երկնաքար», «մարգարե», «երազող»՝ սրանք այն էպիտետներն են, որոնք նրան ուղղեցին այդ օրը։ «Կենտրոնի աշխատակազմն իր համար ընտանիքի պես էր»,- հիշեց ԳԱԱ նախագահ Աշոտ Սաղյանը։ Սաղաթելյանը կարծում էր, որ գիտական ​​ինստիտուտում պետք է լինի երեք սերունդ, ինչպես ընտանիքում։

«Մարգարե» Արմեն Սաղաթելյանը կանխատեսել էր շատ բան այն ամենից, ինչ կատարվում է այսօր, ասաց սննդային շղթաների ռիսկի գնահատման տեղեկատվական-վերլուծական կենտրոնի ղեկավար Դավիթ Պիպոյանը։ Նա կանխատեսում էր ինչպես գիտության, այնպես էլ հասարակության միտումները: 10 տարի հետո Հայաստանում մասնագետների պակաս կլինի, ասում էր նա.

«Անկախության բարձրագույն պիլոտաժը  պրոֆեսիոնալիզմն է,- ասում էր Սաղաթելյանը,- պրոֆեսիոնալներին չեն սիրում, բայց հարգում են: Պրոֆեսիոնալները կրում են խաչ, որը որոշ ժամանակ անց մնացածները գնում են համբուրելու»։

Էկոլոգոնոոսֆերային հետազոտությունների կենտրոնի տնօրեն Լիլիթ Սահակյանը հատկապես ընդգծեց հիմնադրման տարեթիվը՝ պատերազմական 1993-ը. «Եթե այն ժամանակ մեզ հաջողվեց, ապա այսօր մենք նույնպես պետք է հավաքվենք եւ առաջ գնանք»,- ասաց նա։

Էկոլոգանոոսֆերային հետազոտությունների կենտրոնը 30 տարեկան է

Հայաստանի Գիտությունների ազգային ակադեմիայի ամենաերիտասարդ ինստիտուտը՝ ամենաերիտասարդ գիտական ​​կազմով, նշում է հիմնադրման 30-ամյակը։ Աշխատողների միջին տարիքը 37 տարեկան է։

Կենտրոնը եզակի է նրանով, որ իրականացնում է միջգիտակարգային հետազոտություններ։ Շրջակա միջավայրի գիտությունները ներառում են այն ամենը, ինչ կապված է բնության եւ հասարակության փոխհարաբերությունների հետ:

Կենտրոնը նաեւ ուսումնական բազա է, այստեղ գործում է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի ամբիոն։ Իսկ շուտով միջազգային նոր նախագծի շրջանակներում այն կկարողանա տալ նաեւ միկրոորակավորումներ՝ ավելի կարճ կրթական ծրագրի արդյունքում ձեռք բերված որակավորումներ, քան, օրինակ, մագիստրատուրայում։

Կենտրոնի գիտնականները հետազոտություններ են կատարում միջազգային եւ տեղական դրամաշնորհների շրջանակում, ակտիվորեն հրապարակվում են միջազգային վարկանիշային ամսագրերում, եւ նույնիսկ կայքը մինչ այժմ եղել է միայն անգլերենով, ինչի համար կենտրոնը բազմիցս քննադատվել է։ Հոբելյանի օրը ներկայացվեց կայքի հայերեն տարբերակը։

Շրջակա միջավայրի գիտությունները Հայաստանում. հիմնախնդիրներ եւ մարտահրավերներ

«Շրջակա միջավայրի հիմնախնդիրներ. գիտություն, կրթություն, իրազեկում, մոնիտորինգ եւ որոշումների կայացում» թեմայով լիագումար նիստի ժամանակ Էկոլոգանոոսֆերային հետազոտությունների կենտրոնի տնօրեն Լիլիթ Սահակյանը նշեց, որ շրջակա միջավայրի գիտություն (environmental science)  Հայաստանում դե յուրե գոյություն չունի, թեեւ դե ֆակտո գիտնականները դրանով զբաղվում են։

«Արդեն 24 տարի մենք ստիպված ենք այս գիտությունը կոչել ինչպես ուզում եք՝ էկոլոգիա, բնության պահպանություն եւ այլն։ Շրջակա միջավայրի գիտությունը բնության եւ մարդու փոխազդեցության եւ այդ փոխազդեցությունից ծնված խնդիրների մասին է։ Համաշխարհային գիտության միտումները հանգեցրել են ընդհանուր գիտակարգի՝ environmental science-ի ստեղծմանը, որը կոչված է ուսումնասիրելու այս բազմաբաղադրիչ բոլոր խնդիրները»,- ասաց նա։

Իսկ հայ գիտնականները մնում են համաշխարհային միտումներից դուրս։ Ստացվում է հավի ու ձվի պատմությունը, շարունակեց նա: Այս մասնագիտությամբ ատենախոսություններ պաշտպանելու համար անհրաժեշտ է ստեղծել Խորհուրդ, իսկ Խորհուրդ ստեղծելու համար անհրաժեշտ են մասնագետներ, իսկ այդ մասնագետներն ունենալու համար Խորհուրդ է պետք։

Նա նշեց, որ այս ոլորտի գիտնականների փոխգործակցությունը շրջակա միջավայրի նախարարության եւ պետական ​​այլ կառույցների հետ բարձր մակարդակի վրա չէ։ Համատեղ քննարկումներ լինում են, հնչում են հայտարարություններ այն մասին, որ գիտնականների հետազոտությունները պետք է հիմք դառնան որոշումների կայացման համար, որ պետք է պետական ​​պատվեր ձեւավորել, բայց բանը խոսքից այն կողմ չի անցնում։ Լիլիթ Սահակյանը բացատրեց, որ հայ գիտնականները շահագրգռված չեն զբաղվելու տեղական խնդիրներով։ Գիտաչափությունը պահանջում է հրապարակումներ միջազգային վարկանիշային ամսագրերում, եւ նրանք ընտրում են թեմաներ ըստ դրա, այսինքն՝ ավելի գլոբալ ուղղվածության։ Ուստի պետությունը պետք է իր կարիքներից ելնելով հստակ պատվեր ձեւավորի, հավելեց նա։

Պանելային քննարկման մասնակից, Հիդրոօդերեւութաբանության եւ մոնիտորինգի կենտրոնի ղեկավար Լեւոն Ազիզյանը մեկ այլ խնդիր էլ նշեց՝ կադրերի սուր պակասը։ Երեւանի պետական ​​համալսարանի աշխարհագրության ֆակուլտետը չի ապահովում համապատասխան կրթական մակարդակ։

Նա ընդգծեց գիտական ​​հաստատությունների հետ համագործակցության եւ համատեղ ծրագրերին մասնակցության կարեւորությունը։ Ի թիվս այլ պատճառների, թե ինչու այս համագործակցությունն այնքան էլ հաջող չէ, նա նշեց ազգային մենթալիտետի առանձնահատկությունները, երբ բոլորը ցանկանում են առաջինը լինել։ Որպես համագործակցության հաջող օրինակ՝ նա անվանեց Գերմանիայի կառավարության կողմից ֆինանսավորվող SevaMod նախագիծը։ Միաժամանակ նա դա անվանեց «վատ» օրինակ, քանի որ եթե չլիներ օտարերկրյա դրամաշնորհը, մասնագետները չէին համագործակցի։

Հայաստանի ամերիկյան համալսարանի «Յակոբեան բնապահպանական կենտրոն»-ի տնօրեն Ալեն Ամիրխանյանը ներկաներին ուրախացրեց այն փաստով, որ այս տարվանից իրենց կենտրոնում գործում է շրջակա միջավայրի գիտությունների բակալավրիատը։ Նա նշեց, որ այս տարի, առանց գովազդի, այս մասնագիության համար եղել է 60 դիմորդ, որից 25-ը ընդունվել է։ Առաջիկա տարիներին ՀԱՀ-ը նախատեսում է այս մասնագիտության ուսանողների թիվը հասցնել 40-ի։

Շրջակա միջավայրի նախարարության Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների եւ կենսաբազմազանության քաղաքականության վարչության պետ Ոսկեհատ Գրիգորյանի խոսքով՝ հիմնական խնդիրն այն է, որ կառավարության եւ գիտական ​​կառույցների միջեւ համագործակցության մեխանիզմներ չկան։ Երբեմն դա կախված է որոշ մարդկանց մտադրություններից, երբեմն հիմնված է մի շարք մասնագետների նվիրումի վրա, բայց մեխանիզմներ չեն մշակվել, որոնք պետք է աշխատեն ամեն ինչից անկախ։

Այս խնդիրը լուծելու համար Շրջակա միջավայրի նախարարությունը դիմել է ԿԳՄՍՆ գիտության կոմիտեին՝ առաջարկելով, որ այս ոլորտին առնչվող գիտական ​​նախագծերը, որոնք ներկայացվում են ֆինանսավորման, «աջակցության նոտա» ստանան նաեւ նախարարությունից։ Այսինքն, որպեսզի նախարարությունը կարողանա ազդել որոշումների կայացման վրա այն գիտական ​​ուսումնասիրությունների հետ կապված, որոնք համարում է առաջնահերթություն։ Սա, ըստ նրա, կհանգեցնի նրան, որ պետության կողմից ֆինանսավորվող շրջակա միջավայրի վերաբերյալ բոլոր հետազոտությունները «կհարվածեն» նույն նպատակին, եւ, որ ամենակարեւորն է, տարբեր հաստատություններում հետազոտությունները չեն կրկնօրինակի մեկը մյուսին։

Ամփոփելով քննարկումը` Լիլիթ Սահակյանը նշեց, որ պետական ​​կառույցները գործառույթները կրկնօրինակելու ինչ-որ անհասկանալի ցանկություն ունեն։ Այսպիսով, մի քանի տարի առաջ Երեւանի քաղաքապետարանը կոնկրետ առաջադրանքով դիմեց Էկոլոգանոոսֆերային հետազոտությունների կենտրոնին, եւ կենտրոնը ուրախացավ, որ վերջապես Երեւանի՝ իրենց երկարատեւ ուսումնասիրությունները կգտնեն իրենց կիրառությունը։ Բայց հետո քաղաքապետարանը ստեղծեց ՊՈԱԿ՝ կրկնօրինակելով ակադեմիական ինստիտուտի գործառույթները։

«Սակայն այս ՊՈԱԿ-ն ավելի հեռուն չգնաց, քան ծառ տնկելը, ջրելը, իսկ հիմա ավելի վատ է՝ այլեւս ոչ թե տնկում է, այլ հատում է ծառերը, այսինքն՝ փոխում է դրանք»,- ասաց Լիլիթ Սահակյանը։ Նա հավելեց, որ գիտության կոմիտեն այս տարի պետպատվեր ձեւավորելու համար նպատակային ծրագրերի մրցույթ է հայտարարել, եւ իրենց ինստիտուտը նամակներով դիմել է տարբեր գերատեսչությունների՝ հարցմամբ, թե ինչ հետազոտությունների կարիք ունեն իրենց գործունեության շրջանակներում։ Բայց պատասխանը ստացվել է միայն էկոնոմիկայի նախարարությունից, եւ համապատասխան հայտ է պատրաստվել։

«Մյուս գերատեսչություններից նույնիսկ պատասխան չստացանք՝ «մեզ այլեւս մի գրեք»,- ասաց նա։

Այսօր, ըստ Լիլիթ Սահակյանի, տեղեկատվությանը տիրապետողները մի քանի քայլ առաջ են. «Մենք ունենք այս տեղեկատվությունը, բայց այն չի օգտագործվում որոշումների կայացման ժամանակ, եւ մենք հետ ենք ընկնում»,- ասաց նա՝ հույս հայտնելով, որ այս լիագումար նիստը կարող է հարթակ դառնալ որոշում կայացնողների եւ գիտական կազմակերպությունների ​​հարաբերությունների ինստիտուցիոնալացման նպատակով հետագա համատեղ գործողությունների մշակման համար։

Ամառային դպրոց

2020 թվականից՝ Արմեն Սաղաթելյանի մահից հետո, Էկոլոգանոոսֆերային հետազոտությունների ինստիտուտում անցկացվում է Բնապահպանական գիտությունների ամառային երիտասարդական դպրոցը, որը կրում է նրա անունը։

Այն ուղղված է բնապահպանական խնդիրների եւ ռիսկերի մասին իրազեկմանը։ Ամեն տարի դպրոցը նվիրված է մի թեմայի, որն ընտրվում է հարցումների միջոցով։ Այս տարվա դպրոցի թեման է. «Շրջակա միջավայր՝ սննդի անվտանգություն»։  Վերջին ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ բնապահպանական խնդիրներն արդեն վերածվել են սննդի անվտանգության խնդիրների. հողի, ջրի եւ օդի միջոցով այս «խնդիրները» հասնում են մեր սեղանին: